Utanç ve Suçluluk Aynı Duygu Mudur? Birbirinden Ayrılabilir mi?
Utanç ve suçluluk hepimizin zaman zaman yaşadığı duygulardır ve kavramsal olarak çoğunlukla birbiri yerine kullanılmaktadır. Ancak dikkatli düşünüp aklımıza ‘’utanç’’ duyduğumuz ve ‘’suçluluk’’ hissettiğimiz olayları getirmeye başladığımızda birbirinden ne kadar ayrı kavramlar olduğunu fark edebiliriz. Yapılan birçok araştırma ve teori de bu iki birbiriyle ve psikopatolojiyle oldukça yakından ilişkili duygunun birçok yönden farklılaştığını göstermektedir.
‘’Yanlış Bir Şey Yaptım’’ & ‘’Yanlış Biriyim’’ ve Telafiye İmkan Bulma
Genel anlamıyla iki duygu da kişinin yaptığı bir yanlıştan dolayı oluşturduğu negatif ruh halini tanımlasa da utanç duyan kişi bunu kendisine atfediyor. Suçluluk duyan kişi ise yapılan eyleme atfediyor diyebiliriz (Tangney & Dearing, 2002). Örneğin bir sınavdan düşük not aldığınızı düşünün. Burada tepkiniz ne olurdu? ‘’Yeterince çalışmadım, daha çok çalışmalıydım’’ mı? Yoksa ‘’Başarısızım, tembelim, yeterince zeki değilim’’ mi? Eğer ilk tepkiyi veriyorsanız hissettiğiniz duygu suçluluk, ikinci tepkiyi veriyorsanız ise utanç olarak adlandırılabilir.
Peki, hangi tepkiyi verdiğinize göre sonraki sınavda nasıl davranacağınızı düşünün. Suçluluğu temsil eden tepkiyi verdikten sonra başarısızlığınızın sebebinin siz değil yetersiz çalışma olduğunu bilerek daha çok çalışma ve telafi etme motivasyonu bulabilirsiniz. Ancak utancı temsil eden tepki sizi motive etmez. Aksine zaten yapamayacağım hissini uyandırarak umutsuzluğa iter ve bu da hiç çalışmamanıza sebep olabilir.
Başka bir örnek olarak bir arkadaşınıza kırıcı sözler söylediğinizi düşünün. Sonrasında ‘’Öfkeli davrandım’’ derseniz davranışınızı telafi etme ve özür dileme motivasyonu bulabilirsiniz. Ancak ‘’Öfkeli biriyim’’ dediğinizde davranışınızı değil kendinizi hedef aldığınız için telafi etme fırsatını görmezden gelmiş olursunuz. Bu yönüyle suçluluğun yanlış bir eylem yapıldığını kabul ederek itiraf etmeyi kolaylaştırmaya, özür dilemeye ve telafiye imkan tanıdığı bilinmektedir.
Suçluluğun aksine utanç duyan kişi yaptığı eylemin yanlış olduğunu anlamak yerine kendisinde bir yanlış arar ve eylemin yanlışlığını düşünmek yerine kendi hislerinde boğulabilir. Bu da kişiyi telafi etmenin aksine kaçma ve kendini saklama çabasına yöneltir (Tangney & Dearing, 2002) hatta dış dünyaya karşı öfke duymaya iter.
Peki Yanlış Olan Kendimiz Değil Yaptıklarımız İse Kendimizi Daha Kolay Affetmez Miyiz ?
Sadece sosyal hayatta değil, kişinin kendisine olan bakışı ve bu iki duygu arasında da önemli bir ilişki olduğu düşünülmektedir. Örneğin; psikolojik olarak iyileşmenin temelini oluşturan duygulardan olan, kişinin kendisiyle ve yaşadıklarıyla barışmasını sağlayan kendini affedebilme bu iki duyguya yatkınlığın aracılığıyla gelişebiliyor. Utanç kişinin kendisi hakkında negatif düşünceleri tetiklemesiyle kendini affetmeyi baskılayan bir duygu olurken suçluluğun zıt yönde bir ilişki göstermesiyle kendini affetmeyi kolaylaştırıcı bir yönü olduğu düşünülmektedir (Carpenter, Tignor, Tsang, & Willett, 2016). Biraz düşündüğümüzde yanlış olan kendimiz değil eylemlerimiz ise onları kabul edip telafi ederek kendimize karşı affediciliğimizin ne kadar artabileceğini fark edebiliriz.
Bu Ayrımı Yapabilmenin Hayatımızdaki Etkisi
Sonuç olarak bu iki duygu her ne kadar günlük hayatta birbirleri yerine kullanılsa da hem atıfta bulundukları kaynak olarak hem de neden oldukları davranış biçimleri olarak birbirinden ayrılmaktadır (Gevrekçi & Çırakoğlu, 2017)
Bu ayrımını yapmanın kendimize ve eylemlerimize bakışımızı yeniden değerlendirmede oldukça önem taşıdığı söylenebilir. Her ne kadar belirli düzeyde olduğunda iki duygu da toplumsal kurallara uymada ve sosyal hayatımızı sürdürmede önem taşıyor olsa da ileri düzeylere ulaştığında patolojiye yol açtığı gözden kaçırılmamalıdır (Örs-Gevrekçi & Çırakoğlu, 2017).
Hangisi Daha Yıkıcı? Utanç mı Suçluluk mu?
Birbirinden oldukça farklı duyguların bile birbirinden kesin bir çizgiyle ayrılmadığı göz önüne alındığında tabii ki suçluluk ve utancı da birbirinden ayırmanın kolay olduğu söylenemez. Hatta bu iki duygunun çoğunlukla birbirine eşlik ettiği söylenebilir. Ancak suçluluğu utançtan ayrı inceleyebilen çalışmalar utanca yatkınlığın depresyon ve öfke problemleriyle çok daha yakından ilişkili olduğunu ve patolojik olarak çok daha yıkıcı bir yol izlediğini göstermiştir (Tangney, Wagner, & Gramzow, 1992).
Ancak iki duygunun da ileri düzeye ulaştığında patolojiye neden olabileceğini unutmadan ihtiyaç duyduğumuzda psikolojik destek almayı ihmal etmemeliyiz.